Opis
Czechosłowacja u schyłku pierwszej niepodległości, między dyktatem monachijskim we wrześniu 1938 r. a niemiecką agresją w marcu 1939 r., przeżyła burzliwy proces przebudowy. Nastąpiło tu załamanie demokracji, podjęto próbę ukształtowania systemu politycznego, który badacze określają jako autorytarny bądź totalitarny.
W badaniach ostatnich dziesięcioleci szczególnie wiele uwagi poświęcono procesom przebiegającym w kierunku przeciwnym: przezwyciężaniu totalitaryzmów i dyktatur, budowaniu demokracji. Sam opublikowałem kilka tekstów z tego zakresu. Natomiast droga odwrotu od demokracji wywoływała nieco mniej zainteresowania, choć i w tym zakresie powstało wiele studiów dotyczących genezy i rozwoju poszczególnych systemów dyktatorskich i totalitarnych. W przeszłości – po wielkim kryzysie lat 30. ubiegłego wieku – problematyka ta była ważnym polem zainteresowań naukowców z różnych dziedzin zajmujących się politycznymi uwarunkowaniami koniunktury gospodarczej, problematyką przemian ustrojowych w kryzysowych sytuacjach oraz politologów badających uwarunkowania trwałości, funkcjonalności i zagrożeń demokracji, a także kulturoznawców rozpoznających, jak wartości wpływają na charakter i trwałość systemów politycznych.
Studium ma charakter zarazem historyczny i politologiczny. Casus Czechosłowacji jest dobrym obiektem badawczym z obydwu punktów widzenia. W latach 1938-1939 podjęto tam nieudaną próbę przekształcenia systemu politycznego, jego nowy kształt nazywając II Republiką. Dla politologa przypadek ten może być pomocny we wzbogaceniu ogólniejszej wiedzy o właściwościach tego rodzaju przemian ustrojowych oraz dotyczącej zagrożeń demokracji w następstwie zawirowań ekonomiki i polityki, powodowanych przez kryzysy gospodarcze i polityczne, jakie miały miejsce w przeszłości, ale też – potencjalnie – mogących wystąpić i dziś.
Obecny kryzys skłania do zainteresowania procesami zachodzącymi w podobnej sytuacji w przeszłości. Z tego punktu widzenia komplementarna dla tego studium jest moja wcześniejsza publikacja traktująca o współczesnym kryzysie gospodarczym, będąca próbą analizy politycznych, ekologicznych i ekonomicznych aspektów kryzysu w globalnej skali [Kryzys. Polityczne, ekologiczne i ekonomiczne uwarunkowania, Warszawa 2010]. W tym studium koncentruję się na analizie konkretnego przypadku: degeneracji i samobójczego przekształcenia systemu demokratycznego w jednym państwie – Czechosłowacji. Wprawdzie bezpośrednie przyczyny procesów zachodzących w latach 1938-1939 miały charakter głównie polityczny, a kryzys zapoczątkowany w 1929 r. obszedł się z Czechosłowacją względnie łagodnie, lecz w skali globalnej jej los był skutkiem wzrostu siły istniejących już państw dyktatorskich i pojawienia się nowych w następstwie tego kryzysu, zwłaszcza nazistowskiej III Rzeszy, zatem stanowił jego pośrednią konsekwencję.
Procesy opisywane w tej książce stanowiły wyrazisty przejaw zagrożeń demokracji w państwie bez ambicji militarnych i ekspansjonistycznych, będących często cechą innych autokratycznych reżimów. Potwierdzają one ogólniejszą prawidłowość, iż „demokracja parlamentarna w państwach, które powstały po rozpadzie dawnych imperiów, jak również w większości państw basenu Morza Śródziemnego i w Ameryce Łacińskiej, była delikatną rośliną rosnącą na delikatnym podłożu”.
