Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim

Zapewne bardziej interesujące są dzieje państw znanych, długowiecznych, o ugruntowanych cechach wyróżniających, mniej zaś państw niegdyś istniejących i takich, których próba wskrzeszenia gruntownie się nie powiodła. Do takich organi­zmów w Europie Środkowowschodniej należy prawie zupełnie nieznane dziś pań­stwo – Wielkie Księstwo Litewskie. Istniejące od XIII do końca XVIII w., trwało nadal w świadomości wielu następnych pokoleń, dzięki tradycji wspólnoty kulturo­wej wyrażającej się w dwu-, a nawet trójszczeblowej świadomości etnicznej. Nie wykluczała ona poczucia wspólnoty jednego państwa – Rzeczypospolitej Obojga Na­rodów, a w chwili najtrudniejszej – ze względu na liczbę przeciwników – próby stwo­rzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów w unii hadziackiej w latach 1658-1659.

Jeśli przyjmiemy za punkt wyjścia – jako istotną przyczynę trwałości tego orga­nizmu i jego cech wyróżniających, zarówno od Korony Polskiej, jak i od Rosji – prze­suwanie się granicy zachodniej cywilizacji na wschód, do miast naddnieprzańskich i Połocka, zaś na terenie Wilna rozwój uniwersytetu do 1832 r. w czasie zaboru rosyj­skiego – to dodać by należało nieprzerwany związek z polskością Litwinów i Białoru­sinów, Polaków autochtonów i Polaków przybyszy oraz ich akces do świata zachod­nioeuropejskiego i katolicyzmu w XIX i XX w. Ze strony elit, w dobie zaborów, były to działania na rzecz polskiej kultury w ramach planowanych państw narodowych oraz zabytki kultury materialnej: siedziby w stylach zachodnich, ich wnętrza, księgo­zbiory. Ze strony ludu były to nowe wyspy językowe polskie wokół Wilna, po­wstające wbrew realiom rusyfikacji, z powodu uznania wyżej cenionej tradycji cywi­lizacyjnej.