Opis
Osiemnasty wiek przyniósł istotne jakościowe różnice w funkcjonowaniu wszystkich trzech cesarstw. W Niemczech idea cesarstwa wciąż traciła na swoim integracyjnym znaczeniu, a górować nad nią zaczęły partykularne interesy poszczególnych państw, czego wyrazem była koronacja Fryderyka I na króla Prus i wojny śląskie. Turcja po klęsce pod Wiedniem znalazła się w politycznej i militarnej defensywie, pogrążając się w kolejnych wewnętrznych kryzysach, Rosja zaś przeżyła okres niespotykanej dotąd modernizacji, włączając się do polityki europejskiej i stając się jednym z głównych jej graczy. W tym otoczeniu znajdowała się tracąca suwerenność aż po utratę niepodległości Polska, dla której wiedeńska wiktoria była ostatnim przejawem jej potęgi.
Powyższy kontekst rodzi pytania o stosunek Polaków do zmieniającego się otoczenia. Nie chodzi tu jednak o działania i reakcje polityczne, choć ich kontekst jest istotny, ale o próbę przedstawienia wiedzy o przeszłości i teraźniejszości w konfrontacji z wyobrażeniami w kontekście zmian międzynarodowych, a także i przemian związanych z przenikaniem i adaptacją idei oświecenia. Tak przedstawiony cel wprowadza te badania w obszar historii mentalności wraz ze wszystkimi jej ograniczeniami i wiążącymi się z nią wątpliwościami, sytuując ją w kontekście historii historiografii, badań nad stereotypami i sposobem ich funkcjonowania w kulturze oraz imagologią.
Badania tego typu w odniesieniu do Rzeczypospolitej szlacheckiej mają już w Polsce znaczące tradycje. Wystarczy wymienić tu publikacje Janusza Tazbira, Kazimierza Maliszewskiego, Bogdana Roka czy Kazimierza Bartkiewicza. Co charakterystyczne, uwaga badaczy koncentrowała się przede wszystkim na Zachodzie, a zwłaszcza na Niemczech. Mniejsze zainteresowanie budziła Rosja, a wręcz incydentalne Turcja.
Niniejsze opracowanie jest oparte na gamie źródeł z zakresu szeroko rozumianego piśmiennictwa XVIII wieku, przy czym najważniejszą ich grupę stanowią przede wszystkim osiemnastowieczne historyczno-geograficzne kompendia wiedzy oraz artykuły zawarte w kalendarzach i czasopismach, traktowane z jednej strony jako dokument kształtujący mentalność społeczną, a z drugiej jako jej wyraz. Druki te miały zwykle charakter popularyzatorski lub dydaktyczny i powstawały jako podręczniki. Zwykle nie były one oryginalne i przenosiły na grunt polski wiedzę zaczerpniętą z opracowań obcych. Ich wymowa i forma zmieniały się jednak wraz z przenikaniem do Rzeczypospolitej myśli oświeceniowej, tym samym przyczyniając się do rozwoju refleksji krytycznej i budowania zalążków środowiska naukowego. Te „naukowo”-dydaktyczne teksty zostały zestawione z ówczesną publicystyką polityczną, która w ciągu XVIII wieku przeżyła ewolucję od wnioskowania na podstawie doświadczenia do nasycenia nowoczesnymi ideami z zakresu teorii państwa, a także oświeceniową refleksją nad prawami człowieka i narodu. Trzecią grupę źródeł stanowi literatura pamiętnikarska, która z jednej strony – nieobciążona ograniczeniami cenzury – daje pole do swobodniejszej wypowiedzi, a z drugiej, spisywana zwykle z pewnej perspektywy czasowej, przekazuje opinie wyrobione pod wpływem znajomości skutków opisywanych wydarzeń. Specyficzny rodzaj źródła historycznego stanowią opisy podróży, które umożliwiają poznanie wyobrażeń i wartości ich autorów dotyczących obserwowanego świata. W społeczeństwie staropolskim chętnie je spisywano i czytano. Dostarczały one informacji o doświadczeniach, które mogły wpływać na kształtowanie się stereotypów etnicznych, ale też opinie i wrażenia peregrynantów były w znacznym stopniu zależne od poglądów ukształtowanych wcześniej. Element pewnej aktualności opinii w powiązaniu z wydarzeniami historycznymi w pewnym zakresie był możliwy do uchwycenia dzięki informacjom prasowym i poezji politycznej. Ta ostatnia grupa źródeł została potraktowana zaledwie wspomagająco, poezja polityczna bowiem, ze względu na swój literacki charakter, wymaga zestawu specyficznych narzędzi interpretacyjnych, a prasa o charakterze informacyjnym zasługuje na odrębne analizy, na wzór badań prowadzonych przez Maliszewskiego nad gazetkami rękopiśmiennymi
